Młyn wodny w Jaraczu działał już w średniowieczu

Położona w lasach Puszczy Noteckiej osada młyńska w Jaraczu Młynie jest ważnym miejscem na kulturalnej i turystycznej mapie naszego powiatu. Funkcjonujące w niej muzeum Młynarstwa i Wodnych Urządzeń Przemysłu Wiejskiego, będące oddziałem Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie (instytucja samorządu województwa wielkopolskiego) posiada ciekawą i bogatą ekspozycję, prezentowaną w zabytkowych budynkach. Muzeum organizuje różnorodne imprezy i wydarzenia, a wśród nich chociażby doroczny festyn młynarski, czy Marzannę, które cieszą się licznym udziałem mieszkańców naszego powiatu, Poznania i wielu innych zakątków Wielkopolski.

Jaracz położony jest nad rzeką Wełną, która na odcinku od Rogoźna do Obornik posiada nietypowy dla terenów nizinnych wartki nurt. Tę właściwość rzeki już w czasach średniowiecza znakomicie wykorzystywali okoliczni mieszkańcy, którzy spiętrzali wodę i wykorzystywali ją do napędzania młynów. Zachowane młyny lub ich fragmenty znajdują się do dzisiaj w Rudzie, Nowym Młynie, Rożnowicach i Słonawach oraz oczywiście w Jaraczu, gdzie dzięki muzeum, młynarskie tradycje są znakomicie upamiętnione. A sięgają one przynajmniej pierwszej połowy XV wieku.

Najdawniejsza wzmianka o młynie w Jaraczu pochodzi z 1445 roku, czyli funkcjonował on już przed tą datą, możliwe, że nawet znacznie wcześniej. Pierwszymi znanymi właścicielami młyna byli przedstawiciele znanego na naszym terenie rodu Grudzińskich herbu Grzymała z Grudny. We wspomnianej zapisce z 1445 roku Grzymalita Jan z Grudny, zapisał swojej żonie Katarzynie po 150 grzywien posagu i wiana na częściach Grudny, Parkowa i właśnie młyna w Jaraczu (zapisanego jako: Jaraczewmlyn). Cztery lata później, w roku 1449, wymieniony Jan, wraz z bratem Andrzejem, kupują od braci Filipa i Stanisława, synów Mirosza z Wełny, części dóbr w Parkowie, Wełnie, Grudnie i Rudzie oraz część młyna Jaracz. W 1510 pleban z Parkowa otrzymywał z młyna w Ja-\raczu dwie ćwiertnie mąki na rok.

Od drugiej połowy XVI wieku, czyli po sprzedaży młyna przez Grudzińskich Wolfgangowi Bukowieckiemu, obiekt często zmieniał właścicieli. W XVIII wieku byli nimi Kołaczkowscy, a w kolejnym stuleciu Goetzendorf-Grabowscy. W trzecim ćwierćwieczu XIX wieku osada młyńska przeszła w posiadanie Niemców. W jej skład wchodził wtedy drewniany młyn napędzany kołem wodnym, dom właściciela, podwórze folwarczne z budynkami gospodarczymi, inwentarskimi, spichlerzem oraz mieszkaniami dla robotników.

Na przełomie XIX/XX wieku do osady należało 71 ha ziemi w tym 30 ha gruntów ornych, 14 ha łąk i pastwisk oraz 17 ha lasów. Według spisu z 1891 roku w Jaraczu Młynie mieszkało 31 osób (24 ewangelików i 8 katolików). Pod koniec XIX wieku właścicielem został Eduard Schwanke, który poza uzyskiwaniem dochodów z młyna rozwinął w osadzie również hodowlę bydła mlecznego i mięsnego rasy holenderskiej krzyżowanej. Później młynem władała rodzina Koerth, a w rękach niemieckich znajdował się on do końca II wojny światowej. Po 1945 został upaństwowiony i kilkukrotnie zmieniał użytkowników.

Warto też dodać, że w końcu XIX wieku nastąpiły prace związane z regulacją rzeki Wełny. Młyn wodny stojący przy starym korycie przestał pracować, więc na cele młyna przebudowano i zaadaptowano murowany budynek dawnego spichlerza wzniesiony około roku 1871, w którym napędem nie było już koło wodne, a turbina wodna typu Francisa.

Ważną datą dla osady młyńskiej w Jaraczu był 28 kwietnia 1981 roku. Właśnie wtedy naczelnik miasta i gminy Rogoźno Tadeusz Kania przekazał ją w użytkowanie Muzeum Narodowemu Rolnictwa w Szreniawie. Pierwotnie otrzymany teren o powierzchni 2,46 ha z domem młynarza, stajnią i młynem wodnym, muzeum sukcesywnie powiększało, dochodząc do obecnej powierzchni 4,52 ha.

Prace nad tworzeniem muzeum trwały wiele lat, a podczas remontów i adaptacji pomieszczeń dla potrzeb muzealnych korzystano między innymi z wiedzy dawnego pracownika młyna, J. Napieralczyka i kierownika młyna PZZ w Obornikach H. Magdziarza. Stajnię przymłyńską udostępniono zwiedzającym już w 1986 roku, z kolei 16 maja 1989 odbyło się oficjalne otwarcie Muzeum Młynarstwa i Wodnych Urządzeń Przemysłu Wiejskiego w Jaraczu. W obecności licznych gości, w tym przedstawicieli władz i instytucji kultury, otwarto wtedy dla zwiedzających główny muzealny obiekt, czyli dawny młyn wodny.

W 1992 oddano do użytku również dom młynarza, w którym poza salami ekspozycyjnymi znalazły się między innymi pokoje gościnne. W domu młynarza zobaczyć można niezwykłą kolekcję 43 modeli wiatraków inż. Feliksa Klaczyńskiego.

Kolejną ważną dla muzeum datą był rok 2010, kiedy to uroczyście udostępniono zwiedzającym młyn wiatrakowy typu koźlak, który przeniesiony został z Czacza w powiecie kościańskim i poddany częściowej rekonstrukcji. XVIII-wieczny wiatrak jest jedną z największych atrakcji muzeum, a reprezentuje najpopularniejszy typ konstrukcji młynów wietrznych na ziemiach polskich.

Księgi inwentarzowe jarackiego muzeum liczą obecnie około 350 eksponatów, a część tej bogatej kolekcji wystawiona jest na wolnym powietrzu. Do grupy eksponatów najstarszych należy żarno nieckowate z Bnina z około 800 roku p.n.e. A wśród obiektów cieszących się największym zainteresowaniem zwiedzających jest śrutownik z początku XX wieku wyprodukowany przez poznańskie zakłady Hipolita Cegielskiego. Muzeum gromadzi także zbiory związane z rybołówstwem śródlądowym. Przy muzeum działa mała elektrownia wodna.*

Istnienie muzeum sprawia, że zachowana jest pamięć o pokoleniach jarackich młynarzy, którzy tutaj nad Wełną w pocie czoła pracowali przez setki lat.

* W 1979 roku w wyniku powodzi zniszczeniu uległ jaz na Wełnie przy młynie w Jaraczu. Powstały w 1991 społeczny komitet doprowadził do odbudowy jazu. Wówczas kierownictwo muzeum ze Szreniawy postanowiło, że w Jaraczu powstanie mała elektrownia wodna. W przybudówce młyna, na dawnej turbinie Francisa zainstalowano w 1995 roku generator prądu mocy 45 kW wraz z urządzeniami sterującymi. Od tej pory Muzeum Młynarstwa w Jaraczu jest producentem energii elektrycznej dostarczanej do sieci energetycznej.

Film  – “Odwiedziliśmy muzeum w Jaraczu nad urokliwą rzeką Wełną.”

Poniżej zdjęcia udostępnione przez Muzeum Młynarstwa w Jaraczu

Muzeum Młynarstwa w Jaraczu

Inne opracowanie: P. Skucha, wrzesień 2013 r

Muzeum Młynarstwa i Wodnych Urządzeń Przemysłu Wiejskiego w Jaraczu stanowi jedną z kilku filii Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno – Spożywczego w Szreniawie. Być może właśnie ta rozbudowana, niezbyt klarowna i dosyć skomplikowana struktura organizacyjna szreniawskiego Muzeum powoduje, że na informacje o ekspozycji w Jaraczu niełatwo jest trafić. Na głównej stronie internetowej Muzeum w Szreniawie istnieje wprawdzie zakładka dotycząca Muzeum Młynarstwa, ale przedmiotowa podstrona zawiera jedynie bardzo ogólne informacje dotyczące aktualnych wydarzeń i imprez.

Pojedyncze wątki związane z filią w Jaraczu giną w morzu treści związanej z całokształtem pracy szreniawskiego Muzeum, które co warto podkreślić jest instytucją niezwykle prężną o bardzo bogatej ofercie. Oprócz głównej ekspozycji w Szreniawie oraz Muzeum Młynarstwa funkcjonuje pod wspólną egidą m.in. Muzeum Przyrodniczo – Łowieckie w Uzarzewie, Skansen i Muzeum Pszczelarstwa w Swarzędzu oraz Muzeum Wikliniarstwa i Chmielarstwa w Nowym Tomyślu. Wszystkie te placówki rozsiane są wokół Poznania, skąd najdalej jest do Jaracza.

Jaracz to niewielka miejscowość położona, nad Obornikami Wielkopolskimi w odległości 41 km. na północ od stolicy Wielkopolski.  Muzeum Młynarstwa obejmuje kompleks dawnej osady młyńskiej położonej na rozległej polanie wśród lasów będących wschodnią rubieżą Puszczy Nadnoteckiej. Dokładne wytłumaczenie położenia Muzeum wydaje się niezbędne dla zrozumienia atmosfery tego cudnego miejsca.

Na terenie muzeum o powierzchni 3,85 ha znajdują zabudowania dawnej osady młyńskiej założonej nad rzeką Wełną,  wzmiankowanej w tym miejscu już w 1449 r.

W 1981 r. w części nieczynnego już kompleksu młyńskiego otwarto Muzeum Młynarstwa.

Wypada wspomnieć, że w 1993 r. osada młyńska w Jaraczu (młyn wodny, dom młynarza oraz stajnia) została wpisana do wojewódzkiego rejestru zabytków pod nr A-752 z 30.12.1993 r.

Kompleks składa się zasadniczo z budynku młyna wodnego, domu młynarza, dawnej stajni zaadaptowanej na salę wystawienniczą oraz ekspozycji plenerowej obejmującej m.in. dwa wiatraki  (koźlak i niewielki wiatrak gospodarski) oraz pojedyncze zachowane elementy konstrukcji dawnych młynów wiatrowych i maszyny służące w przemyśle młynarskim.

Największą atrakcją jest wiatrak koźlak pochodzący z XVIII w., który został przeniesiony do  muzeum w 2010 r. z Czacza w powiecie kościańskim. Obiekt zrekonstruowano w oparciu o zachowane pojedyncze oryginalne elementy, które uzupełniono nowymi. Zachował się m.in. oryginalny kozioł, sztember. Uwagę zwraca inskrypcja zachowana na mącznicy: „T. Adamczewski reperował dnia …. październik 1842 r.” Poniżej widnieje jeszcze jedna data: 1896 przypuszczalnie upamiętniająca kolejny remont. Wiatrak po przemieszczeniu i zrekonstruowaniu odzyskał swój dawny blask i jest okolicznościowo uruchamiany.

Budynek młyna wodnego powstał około 1871 r. Jako czynny młyn wodny funkcjonował do 1976 r. W 1989 r. wewnątrz uruchomiono ekspozycję.  Jego bryła wynurza się z gąszczu bujnego drzewostanu a ceglana elewacja malowniczo odbija się w toni stawu. Szumi woda spadająca z upustu. W tle, na trzecim planie dominuje charakterystyczna i jakże rozpoznawalna sylweta wiatraka. Krajobraz nad wyraz malarski, zupełnie jakby wyjęty z obrazów mistrzów niderlandzkich rozmiłowanych w utrwalaniu romantycznych pejzaży z wiatrakami. Młyn mieści stałą wystawę pt: „Przemysłowa technika młynarstwa”. Wewnątrz eksponowane są maszyny i urządzenia pochodzące przeważnie z lat 20 – tych XX wieku. Wśród eksponatów znajdują się m.in. kamienie młyńskie, łuszczarki do zboża, mieszarka krążkowa do mąki, odsiewacze, kosze zsypowe oraz rowkarka do walcy młyńskich. Są też modele młynów wodnych odnoszące się do różnych okresów rozwoju techniki przemiału. Wszystko jest opisane i konsekwentnie zaaranżowane. Atmosferę tworzy nie tylko sama ekspozycja ale także autentyczne wnętrza i panujący w nich specyficzny półmrok, …jak to we młynie.

Dom młynarza znajduje się na wzniesieniu powyżej budynku młyna wodnego. W 1993 r. zakończono renowację budynku, w którym w 1997 roku udostępniono ekspozycję muzealną poświęconą historii społecznej młynarstwa. Obecnie wewnątrz eksponowane są także modele różnych typów wiatraków. Budynek otrzymał architekturę niemal dworkową.

Jego elegancką, symetryczną bryłę zdobi drewniany ganek wejściowy oraz kunsztowne nadokienniki.  Na poddaszu zabytkowego budynku funkcjonuje część hotelowa z czterema apartamentami.

Pomiędzy domem młynarza i młynem wodnym zachował się murowany ceglano – kamienny budynek dawnej stajni, który w 1986 r. zaadpatowano dla potrzeb ekspozycji dotyczącej historii tradycyjnego przetwórstwa zbożowego. W przestronnym pomieszczeniu zaaranżowano ekspozycję  prezentującą postęp w przetwórstwie ziarna. Wśród eksponatów znajduje pierwotne żarno kamienne, żarna rotacyjne, rozmaite stępy, śrutowniki, oraz zaawansowane maszyny mielące.

W obrębie ekspozycji plenerowej prezentowane są m.in. zachowane oryginalne elementy konstrukcji wiatraka oraz maszyny stanowiące dawne wyposażenie zakładów młynarskich w tym: parowy generator prądu oraz przekładnia kątowa przenosząca napęd z turbiny wodnej na transmisje główną młyna. Przy zrekonstruowanym wiatraku z Czacza prezentowane są kołowroty służące do obracania koźlaka.

W Jaraczu substancji zabytkowej towarzyszy wspaniałe przyrodnicze tło.  Warto też wspomnieć, że przy Muzeum działa przystań na szlaku kajakowym a od 1997 r. placówka posiada czynną niewielką elektrownię wodną.

Wszystkie obiekty są znakomicie wyeksponowane, opisane i doskonale korespondują z malowniczym otoczeniem. Ponadto obsługę ekspozycji zapewniają pasjonaci co znacznie podnosi standard zwiedzania.

Podsumowując Muzeum Młynarstwa w Jaraczu ze wszech miar polecam, nie tylko osobom zainteresowanym zabytkom dawnego przemysłu młynarskiego, ale wszystkim, którzy cenią sobie wypoczynek w czystym i przyjaznym środowisku.

Malowniczo położony młyn wodny. W tle koźlak z Czacza.

Widok na budynek młyna wodnego i fragment kanału.

Zrekonstruowany koźlak z Czacza – największa atrakcja Muzeum.

Koźlak od strony wejścia i dyszla służącego do obracania wiatraka skrzydłami w kierunku wiatru.

Wnętrze koźlaka. Widoczna oryginalny sztember i mącznica z inskrypcją na drewnianym licu.

Fragment mechanizmu napędowego wiatraka.

Eksponowana pod zadaszeniem podwalina oraz kozioł  niezachowanego wiatraka koźlaka.

Elementy konstrukcji i napędu niezachowanego koźlaka.

Eksponowane w części plenerowej kamienie młyńskie.

Wnętrze dawnej stajni zaadapatowane na ekspozycję dotyczącą historii tradycyjnego przetwórstwa zbożowego.

Eksponowana w plenerze maszyna parowa – generator energii elektrycznej.

Prezentowany we wnętrzu dawnej stajni śrutownik produkcji H. Cegielski Towarzystwo Akcyjne Poznań.

Stępy – ekspozycja wewnątrz dawnej stajni.

Żarna rotacyjne kłodowe z Radzionkowa w woj. lubuskim – przywiezione przez przesiedleńców z Wołynia.