I. Historia obiektu oraz przebieg prac konserwatorskich.

Drewniany kościół filialny w Wełnie pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego jest jednym z najwybitniejszych przykładów architektury i sztuki baroku w Wielkopolsce a także w skali ogólnopolskiej.

Powstał z fundacji Wojciecha Rydzyńskiego, dziedzica dóbr wełneńskich, cześnika kaliskiego, potem kasztelana lędzkiego, oraz jego żony Anny z Praskich.

Zbudowano go w I729r. na miejscu wcześniej istniejącego kościoła drewnianego, a dekorację wnętrza powierzono znanemu malarzowi i rzeźbiarzowi, franciszkaninowi Adamowi Swachowi z poznańskiego klasztoru franciszkanów. Było to jedno z ostatnich dzieł tego niezwykle płodnego artysty. Jest niezwykłe, że tej klasy malarstwo pojawiło się nagle w prowincjonalnej Wełnie. Było to prawdopodobnie zasługą fundatora, który poprzez swoje liczne kontakty wynikające z pełnionych urzędów sprowadził dzieło Andrea Pona, którym inspirował się Swach. Z całą pewnością można stwierdzić, że w 1730 r. Wełna plasowała się w absolutnej awangardzie sztuki europejskiej.

Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Wełnie jest jednym z najwybitniejszych przykładów drewnianego budownictwa sakralnego XVIII w. w Wielkopolsce.

Orientowany, zbudowany całkowicie z drewna na kamienno – ceglanym fundamencie, na planie krzyża łacińskiego, z nawą obudowaną od południa, zachodu i północy sobotami.

Wymiary ogólne kościoła: długość 20,22m, szerokość 12,90 m. Prezbiterium zamknięte jest trójbocznie.

Kościół konstrukcji zrębowej nakryty jest dachem z więźbą konstrukcji jętkowej, krytym gontem. Nad skrzyżowaniem naw znajduje się sygnaturka, nad elewacją zachodnią wieżyczka.

Decyzję o budowie kościoła podjęto wobec popadającego w ruinę kościoła parafialnego w Parkowie, bez uzgodnienia z władzami kościelnymi. Na ich akceptację oczekiwano do 1731 r. i dopiero wówczas kościół został konsekrowany. Fundator zmarł w 1730 r. nie doczekawszy tej chwili.

W 1 846r. majątek Wełna dostał się w ręce niemieckie. Zapisy z wizytacji biskupiej z 1862r. mówią o katastrofalnym stanie budynku kościoła. Prace remontowe podjęto w ostatniej ćwierci XIXw.

Kolejny remont miał miejsce w I. 20-tych XX w. i obejmował, oprócz napraw o charakterze budowlanym, również prace przy odnowieniu polichromii. Polegały one na niemal całkowitym przemalowaniu „po formie”.

W 1946 r. wymieniono spróchniałe gonty. W 1948 r. decyzją Konserwatora Generalnego rozpoczęto remont obejmujący prace budowlane.

Od lipca 1951 do września 1952 warszawski oddział Pracowni Konserwacji Zabytków wykonał prace konserwatorskie przy malowidłach. Prace obejmowały całość polichromii.

Prace wykonywano pod osobistym nadzorem prof. Jana Zachwatowicza, wybitnego architekta, historyka sztuki i twórcy polskiej szkoły konserwacji, kierującego wówczas odbudową Warszawy i wizytującego odbudowę ratusza poznańskiego. Ten fakt świadczy dobitnie o wyjątkowym znaczeniu kościoła wełneńskiego dla polskiej historii sztuki i kultury.

Jesienią 1953 grupa górali z Zakopanego wykonała wymianę gontów.

Kolejną wymianę gontów oraz szalowania zewnętrznego kościoła wykonano w połowie 1.80 – tych.

Wyłoniona w drodze przetargu ogłoszonego w 2002 r. przez Urząd Konserwatora Wojewódzkiego, firma REST- ART – Konserwacja Zabytków Piotra Dybalskiego z Poznania rozpoczęła prace w 2002 r. przy konserwacji stropów.

Wykonała pełną konserwację polichromii stropów połączoną z całościowym demontażem wszystkich desek stropowych i ich naprawą. Wyjątkowo trudne i żmudne prace były etapowane ze względów finansowych i trwają do dnia dzisiejszego.

Od 2009 r. dzięki finansowemu wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Rady Miasta i Gminy w Rogoźnie, Samorządu Województwa Wielkopolskiego reprezentowanego przez Marszałka Województwa oraz Parafii pod opieką Ks. Prob. Jana Andrzejewskiego, trwają prace konserwatorskie przy polichromiach pokrywających ściany prezbiterium oraz transeptów oraz przy ołtarzach.

Podczas prac, oczyszczono całą powierzchnię polichromii na stropie i ścianach bocznych prezbiterium. Usunięto wszystkie wtórne i niewłaściwie wykonane wcześniej nawarstwienia i przemalowania.

Drewniane belki, na których wykonana jest polichromia nasycono środkami grzybo -i owadobójczymi a partie osłabione przez owady i drobnoustroje dodatkowo zaimpregnowano specjalną żywicą wzmacniającą i konsolidującą wewnętrzną strukturę drewna. Żywicę wprowadzano metodą zastrzyków pod ciśnieniem. Rekonstrukcje brakujących elementów wykonano cienkimi pędzelkami drobną kreską, tak aby nie zgubić oryginalnej formy. Do impregnacji drewna zużyto 100 I impregnatu. Duże ubytki drewna uzupełniono wstawkami drewna tego samego gatunku, co oryginalne, mniejsze natomiast specjalnymi kitami z żywic i mączki drzewnej.

Wszystkie poszczególne sceny namalowane na stropach i ścianach — a jest ich kilkadziesiąt – podporządkowane są, zgodnie z wezwaniem kościoła, idei Krzyża Świętego oraz Męczeństwa.

Wyjątek stanowią krzyże konsekracyjne, tzw. zacheuszki, będące śladem pierwotnej dekoracji, widoczne w przetarciach polichromii i powtórzone w obecnej, jednak z pewnym przesunięciem.

Podstawą kompozycji całości polichromii ścian i stropów oraz ołtarzy jest iluzja architektoniczna.

Na wysokości ok. 510 cm znajduje się polichromowany strop w prezbiterium i nawie.

Nad prezbiterium namalowano scenę Objawienia Św. Konstantyna. Konstantyn cesarz rzymski w czasie bitwy przeżył objawienie – ukazał mu się Krzyż w złocistej poświacie z napisem „Pod tym znakiem zwyciężysz”. Wzruszony, nawrócony Konstantyn zalegalizował religię chrześcijańską w Rzymie i od tego momentu zaprzestano prześladowania chrześcijan „ a religia stała się obowiązująca.

W arkadach górnego piętra iluzjonistycznej architektury namalowano sceny związane z objawieniami Krzyża i Chrystusa Ukrzyżowanego. Nad wschodnią ścianą prezbiterium – „Stygmatyzacja Św. Franciszka”, „Wizja Św. Eustachego”, „Wizja Św. Bernarda”, natomiast nad zachodnią ścianą nawy –  „,Św. Maria Egipcjanka”, „Widzenie Św. Elżbiety Węgierskiej”.

Na skrzyżowaniu naw przedstawiona jest Apoteoza Krzyża Świętego. Na narożnych ścianach skrzyżowania naw namalowano przedstawienia Ojców Kościoła – Papieża Grzegorza Wielkiego, Św. Ambrożego, Św. Hieronima i Św. Augustyna.

Na zachodniej ścianie pn. ramienia transeptu namalowano scenę „Ofiarowania w Świątyni”.

Nad nawą namalowana jest scena Odnalezienia Krzyża w Jerozolimie przez matkę Konstantego — Św. Helenę.

W pd. ramieniu transeptu namalowany jest Święty Wawrzyniec z rusztem, na którym go torturowano, w pn. nawie Wniebowzięcie NMP.

W prostokątnych scenach fasety stropu, pomiędzy iluzjonistycznie malowanymi konsolami umieszczono sceny przedstawiające Świętych Męczenników.

Na ścianach prezbiterium uzupełniono i zrekonstruowano bardzo zniszczoną polichromię przedstawiającą czterech Apostołów — św.Andrzeja z krzyżem, św. Piotra z kluczami , św. Pawła z mieczem (Jakuba z muszlą oraz Chrystusa Salvator Mundi i Marię Mater Dei.

Wszystkie postaci, nadnaturalnej wielkości, umieszczone są w iluzjonistycznie malowanych, architektonicznych niszach.

Na ścianie za ołtarzem głównym namalowana jest monumentalna perspektywa architektoniczna mająca za zadanie pogłębić przestrzeń tej partii kościoła.

Ołtarze powstały w I 1729 – 31 I są prawdopodobnie dziełami braci Adama i Antoniego Swachów. Wyposażenie wnętrza, również autorstwa Adama Swacha, stanowią trzy ołtarze drewniane, malowane iluzjonistycznie na płaskich, ażurowych deskach, przyścienne, stojące w prezbiterium i przy pn i pd ścianach ramion transeptu

Ołtarz główny ze sceną Ukrzyżowania w głównej arkadzie i postaciami Matki Bożej, Św. Jana i Św. Marii Magdaleny. Powyżej gloria z postacią Boga Ojca. Po bokach personifikacje Ecclesii i Synagogi. Ołtarz posiada malowane tabernakulum w formie budowli o trójdzielnej fasadzie. Antepedium dwustronne ze scenami „Podwyższenia miedzianego węża” i „Połknięcia Jonasza przez rybę”. Wymiary ogólne ołtarza: wysokość — 6,30 m, szer. 2,40 m.

Ołtarz boczny – pd.- p.w. „Zwiastowania NMP” – nastawa w formie płaskiej arkady z namalowaną iluzjonistycznie przestrzenną bogatą architekturą. W arkadzie umieszczono obraz olejny na płótnie „Zwiastowanie NMP o wymiarach 2,60 x I „47. Antepedium dwustronne przedstawiające symbolicznie „Siedem boleści Marii i Lilii mistycznej. Wymiary ogólne ołtarza: wysokość ok. 6,00 m, szer. — 3,00 m

Ołtarz boczny – pd. – p.w. Św. Wawrzyńca. Nastawa w formie arkady o iluzjonistycznie malowanych, zdwojonych korynckich kolumnach i ciężkim gzymsie. W prześwicie arkady iluzjonistycznie malowana postać Św. Wawrzyńca. Antepedium dwustronne ze scenami Wyjścia Lota z córkami z Sodomy i „Machabeusze w piecu ognistym. Wymiary ogólne ołtarza: ok. 6,00 m, szer. ok. 3,25 m.

Cztery ambony wmontowane są w cztery ścięte naroża ścian skrzyżowania naw. W ścianach wschodnich umieszczono ambony rzeczywiste. Na zewnętrznych powierzchniach drzwiczek wykonano obrazy olejne przedstawiające czterech Ewangelistów. Wszyscy przedstawieni są w całej postaci, w postawie siedzącej. Na odwrociach ruchomych drzwiczek umieszczono malowidła przedstawiające głowę Św. Jana Chrzciciela na misie w dwóch wersjach.

Chór muzyczny biegnie wzdłuż zachodniej ściany nawy, a jego ramiona boczne wydłużone są na niemal całą długość ściany północnej i południowej nawy. Wzdłuż pn. i pd. ścian prezbiterium stoją bogato polichromowane stalle, a przy zachodniej ścianie nawy, pod emporą organową umieszczono podobnie, bogato dekorowane płycinami malarskimi loże kolatorskie.

Przy południowej ściany prezbiterium ustawiono stalle z zapleckami. Wzdłuż zachodniej ściany nawy znajdują się stalle — łoże kolatorskie o identycznej konstrukcji i sposobie dekorowania. Zaplecki i balustrady stall, lóż kolatorskich oraz płyciny drzwi i konfesjonałów są bogato dekorowane obrazami olejnymi na deskach. 60 obrazów przedstawia zestaw przedstawień alegorycznych, ilustrujących wersy modlitw (np. Pater Noster na balustradach stall prezbiterium) oraz cnót I grzechów.

Opr. mgr Piotr Dybalski